Jak powstaje ikona
Kanoniczność ikony można rozpatrywać w ujęciu teologicznym oraz malarskim.
Teologiczny aspekt to zgodność tego, co przedstawia ikona, z przekazem Pisma Świętego i z tradycją chrześcijańską. Kanon malarski wyznacza zasady techniki jakiej używa się malując ikonę. Zasadnicze tajniki tej metody pochodzą z czasów poprzedzających chrześcijaństwo i przekazywane są z pokolenia na pokolenie. Kanon ikonograficzny nie ogranicza wolności twórczej malarza ikon, ale – powołując się na Tradycję i nauczanie Kościoła – nie pozwala na zbyt subiektywne ujęcie tematu.
Tradycyjne pigmenty, złoto oraz stosowana od wieków technika.
1. Deska
Deska zajmuje szczególne miejsce w ikonografii. To symbol Drzewa Życia z ogrodu Eden, to symbol Krzyża na którym umarł Jezus.
Deska jest wykonana z dobrze wysuszonego drzewa liściastego, najczęściej lipowego. Klejona z kilku kawałków, na odwrocie wzmocniona jest poprzecznymi szpongami czyli listwami wsuwanymi od tyłu metodą „na jaskółczy ogon”. Bardzo istotne jest to by szpongi były wykonane z twardszego drzewa niż podobrazie. Często ikona jest wydrążona na głębokość kilku milimetrów, w odległości 2 do 5 centymetrów od brzegu deski. To płytkie wgłębienie nosi nazwę kowczeg. Dzieli on ikonę na część boską i ziemską. To, co znajduje się wokół kowczegu, to tzw. pole ikony, które symbolizuje świat ziemski.
2. Płótno
Kolejną fazę stanowi przyklejenie do deski płótna, w celu nadania podobraziu elastyczności i zabezpieczenia przed pękaniem warstwy malarskiej.
Robi się to za pomocą gorącego kleju króliczego, lub innego skórnego kleju. Ważne, by materiały używane w pracy były jak najbardziej naturalne. Wykorzystanie płótna wiąże się również z konkretnym odniesieniem teologicznym. Jest to nawiązanie do pierwszej ikony- Obrazu Zbawcy nie uczynionego ręką ludzką, odbitej twarzy Jezusa Chrystusa na płótnie (Chusta Świętej Weroniki ).
3. Lewkas
Jest to grunt klejowo – kredowy stosowany w malarstwie tablicowym oraz w pozłotnictwie.
Grunt wykonywany jest na bazie kredy szampańskiej i kleju króliczego. Nakłada się go metodą „na krzyż” w dwunastu warstwach. Jest to teologiczne odniesienie do liczby Apostołów.
Kiedy grunt całkowicie wyschnie ikonę szlifuje się bardzo dokładnie, do efektu poleru.
4. Rysunek
Na ikonie, zanim pojawi się złoto, tworzy się szkic postaci lub sceny biblijnej.
Później dobrze jest delikatnie wyryć główne linie za pomocą rylca, by podczas malowania nie zatracić szkicu.
W celu sporządzenia określonej ikony posługujemy się wzornikami (podlinnikami) wypracowanymi przez tradycję. Każda ze świętych postaci jak i sceny rodzajowe związane są z charakterystycznymi dla nich elementami przedstawienia. Należy ich przestrzegać, aby obraz zachował swój uniwersalny, a więc ikonowy charakter.
Charakterystyczny dla ikony sposób przedstawiania nazywamy perspektywą odwróconą czyli rozbieżną, mająca sprawić, że odbiorca ikony staje w „centrum wydarzeń”, a sama ikona staje się pewnego rodzaju „oknem ku wieczności”. Rysunek jest komponowany w taki sposób, ze mamy wrażenie patrzenia z różnych punktów widzenia. Stosowanie takiej perspektywy sprawia wrażenie, ze rysunek jest niedoskonały, nieporadnie wykonany, wręcz naiwny. Dokonuje się tego świadomie w celu zaakcentowania, że pewne płaszczyzny zostały dodane, że są czymś ponad naturalnym widzeniem.
Często, aby podkreślić większe znaczenie postaci, przedstawia się ją w większej skali.
5. Złocenie
Złoto nimbów świętych postaci lub całego tła wskazuje na niebiańską światłość, uosabiającą obecność i świętość samego Boga.
Stąd każda postać osoby świętej przedstawianej na ikonie, okolonej złotym nimbem, mówi nam o Bogu, który przeniknął jej życie i dopełnił go swoją chwałą.
Na ikonę złoto nakłada się różnymi technikami. Najczęściej do przyklejenia złota używa się pulmentu lub mikstionu.
Szlachetniejszą techniką jest użycie pulmentu. Glinkę pulmentową rozrabia się w odpowiednich proporcjach z roztworem kleju króliczego i w ten sposób uzyskany ciepły i rzadki pulment nakłada się cienkimi warstwami na płaszczyznę, którą będziemy złocić. Każda warstwa musi wyschnąć przen nałożeniem następnej. Powierzchnię tę należy następnie wypolerować krótko ciętym sztywnym pędzlem – wiszorem, ewentualnie filcową kulką.
Teraz następuje właściwe złocenie. Płatek złota przenosi się na poduszkę pozłotniczą i dzieli na mniejsze kawałki za pomocą pozłotniczego noża. Tak przygotowane płatki przenosi się za pomocą pędzla transferowego na powierzchnię pulmentową, zwilżoną 40 % roztworem spirytusu. Po przylgnięciu i „zassaniu” płatka przez pulment należy go docisnąć. Aby uzyskać gładką i błyszczącą powierzchnię, złoto należy polerować agatem pozłotniczym.
6. Malowanie
Ikonę maluje się prastarą techniką tempery żółtkowej. Używa się suchych sproszkowanych pigmentów, zazwyczaj pochodzenia ziemnego lub mineralnego.
W takiej formie, przypominać mają nam kruchość życia na ziemi, to że z prochu powstaliśmy i w proch się obrócimy, to że z ziemi zostaliśmy utworzeni i tchnięto w nas życie.
Jako spoiwa stosuje się żółtko pomieszane z białym wytrawnym winem. Tak przygotowane medium łączymy z danym pigmentem, aby uzyskać farbę o konsystencji mleka. W większości pigmentów, zwłaszcza pochodzenia mineralnego, nie wystarczy rozmieszać go z medium na palecie, ale koniecznym staje się jego utarcie. Najlepiej stosować do tego moździerz. Wsypujemy odpowiednią (niewielką zazwyczaj) ilość pigmentu i kilka kropel medium (aby konsystencja całości tworzyła rzadką pastę) i ucieramy przez kilka minut. Utartą w ten sposób farbę rozrzedzamy medium.
Malowanie to dość długi proces, wymagający koncentracji i wiedzy o sposobach malowania, cieniowania. Nakładanie warstw tempery połączonej z pigmentami rozpoczyna się od odcieni najciemniejszych, by stopniowo przechodzić do coraz jaśniejszych i najjaśniejszych warstw, kładzionych laserunkowo, w celu wydobycia brył postaci. Malowanie kończy się na wydobyciu twarzy.
7. Kolor
Jednym z ważniejszych elementów języka ikonograficznego jest kolor.
Na przykład kolor szat określa cechy postaci lub charakter, w jakim dana postać występuje na ikonie. Złoto to kolor boskiej mocy i światłości. Złoto w ikonie ma ze swojej natury znaczenie ogarniającej Obecności Najwyższego, Jego Chwały, Majestatu, Subtelności. Odnosi się do Światła Niewidzialnego. Purpura – kolor szat królów, władców oraz szat zdartych z Chrystusa w przedstawieniach Ukrzyżowania. Ma ona znaczenie ziemskiej władzy, dostojeństwa, ale też męczeńskiej ofiary, przelanej krwi.
Biały – kolor czystości. Kolor szat aniołów, patriarchów Kościoła, apostołów oraz samego Chrystusa. Biel symbolizuje światłość, której właściwością jest rozlewanie się i przenikanie przestrzeni. Biel to symbol bezczasowości.
Niebieski – kolor Nieba, czystości – często używany jako kolor szat Bogurodzicy. W ikonografii ma on znaczenie oderwania się od świata, wzlotu. Jako kolor, który dobrze współpracuje z bielą będzie miał znaczenie ukierunkowania na życie wewnętrzne. Jest kolorem nieskończoności.
Czerwienie i błękity– wspólnie tworzą wielką harmonię. Dlatego spotkamy to połączenie szczególnie w odniesieniu do Chrystusa i Matki Bożej. Połączenie to daje nam znak niezwykłej harmonii pomiędzy tym to ziemskie, a tym co niebiańskie u osób tak przedstawionych na ikonie. Czysta żółć będzie oznaczać prawdę. Mętna, brudna żółć oznacza jednak pychę, cudzołóstwo, zdradę i odnosi się do siarki piekielnej. Zieleń jest kolorem wiosny, świata roślin, odrodzenia. W ikonografii ma znaczenie koloru odrodzenia duchowego, rodzącego się życia, obecności życia i Ducha Świętego.
8. Światło
W ikonach brak często widocznego ośrodka światła, oświetlone są różne części ikony, oświetlenie często się wzajemnie wyklucza.
Bryły i płaszczyzny są też „oświetlane” poprzez dobór kolorów.
Także osoby, które przedstawia ikona to osoby jaśniejące światłem, światłem bożym. Dlatego nie wystarcza aureola – to oblicze musi jaśnieć światłem.
Wewnętrzny ład przedstawianej postaci ukazuje się także na zewnątrz: formy są surowe, geometryczne – wyrażają ascezę, świętość. Postacie nie gestykulują, ale trwają w modlitwie; układ ciała i gesty są sakramentalne. Są przedstawiane na wprost lub w trzech czwartych, by umożliwić jak najpełniejszy kontakt. Oczy są bez rzęs, uszy w nienaturalnym kształcie, usta nie wyrażają emocji, ponieważ nie służą do odbierania bodźców zmysłowych a właśnie symbolizują oderwanie od ziemskich spraw i całkowity zwrot ku sprawom niebieskim.
9. Napisy i zabezpieczenie
To co nadaje obrazowi ikonowy charakter to podpis.
Postać lub scena zostaje określona nie tylko poprzez charakterystyczny sposób jej przedstawienia, ale również przez imię tego, na kogo wskazuje. Podpisy umieszczane są przy głowach postaci świętych, tradycyjnie w jednym z dwóch języków – greckim lub starocerkiewnym.
Na koniec nakłada się na ikonę warstwę olify (mieszanki olejów i żywic) by doprowadzić do zespolenia wszystkich warstw oraz zabezpieczyć ikonę przed wpływem środowiska
